Retencja i dostępność do zasobów wody

Istota kierunku

Polska jest jednym z najbardziej ubogich w wodę krajów UE. Zagrożenia wodne są pochodną procesów zarówno antropogenicznych, jak i naturalnych. Do głównych presji niezwiązanych z działalnością człowieka zalicza się niską zasobność wód naszego kraju ok. 1800 m3/rok/ osobę, a w okresach suszy nawet około 1000 m3/rok/per capita (Zarządzanie zasobami wodnymi w Polsce 2018). Zauważyć ponadto należy, że w przypadku ONE stan zasobów wody jest jeszcze gorszy niż sytuacja ogólnopolska. Antropogeniczny wpływ zmian klimatu potęgowany jest dodatkowo niewłaściwą gospodarką przestrzenną, w tym zwłaszcza zajmowaniem terenów zalewowych, wzrostem powierzchni obszarów nieprzepuszczalnych i zwiększeniem współczynnika odpływu wód. Zmiany użytkowania gruntów powodują obniżenie poziomu wód gruntowych. W Polsce powszechnie spotykane są problemy związane z niedostateczną jakością wody oraz zagrożeniem nieosiągnięcia standardu dobrego stanu wód wymaganego przez ramową dyrektywę wodną.

Jaki stan?

ONE posiada położenie wododziałowe pomiędzy dorzeczami rzek Wisły i Odry. Charakteryzuje się dużą ilością małych cieków o stosunkowo niedużych przepływach i niewielkich zlewniach, z bardzo małymi zdolnościami retencyjnymi. Wieloletnia eksploatacja górnicza spowodowała negatywne skutki środowiskowe – przekształcenia powierzchni ziemi, gleb, wód i krajobrazu. Budowa odkrywki wiązała się ze znaczną wycinką lasów, wyłączeniem terenów z rolniczego użytkowania, przełożeniem koryt rzek. W konsekwencji złożonych przekształceń powstał lej depresyjny o powierzchni 482 km2 w rejonie odkrywkowej kopalni węgla brunatnego Bełchatów i Szczerców. System odwadniania odkrywki spowodował zanik przypowierzchniowych poziomów wodonośnych oraz obniżenie pierwotnego zwierciadła wód podziemnych. Ponadto zjawisko deficytu wód pogłębiane jest w konsekwencji niskiej lesistości i małą zdolnością retencyjną zlewni. Znaczna część ONE narażona jest na występowanie susz różnego typu, w tym atmosferycznej, hydrologicznej, hydrogeologicznej, rolniczej określanych jako silne i ekstremalne. W wyniku rozwoju działalności górniczo-energetycznej powierzchnia gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wymagających rekultywacji, zwłaszcza w ONE, plasuje województwo łódzkie na trzecim miejscu w kraju. Podczas budowy kopalni wykarczowano kilkaset hektarów lasów, wyłączono duże obszary z rolniczego użytkowania, dokonano przełożenia koryt rzecznych Widawki i Krasówki, a odwadnianie odkrywki spowodowało powstanie leja depresji. O skali przekształceń świadczy fakt, że do utrzymania wysokiego poziomu wydobycia rocznie średnio zdejmuje się ponad 120 mln m³ nadkładu i wypompowuje ok. 270 mln m³ wody. W ramach gospodarki wodnej w 2021 roku w województwie łódzkim piętrzono wodę na 225 obiektach w ramach retencji korytowej. Ponadto wody powierzchniowe są silnie zanieczyszczone. Zły stan większości rzek wynika z ich niskiego stanu lub potencjału ekologicznego oraz stanu chemicznego. Głównym źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych są ścieki komunalne i przemysłowe ze źródeł punktowych, ponadto zanieczyszczenia obszarowe (spłukiwane opadami z terenów zurbanizowanych i rolnych) oraz liniowe (pochodzenia komunikacyjnego). Ponadto systemy kanalizacyjne, mimo systematycznego zwiększania długości sieci, nadal pozostają niewystarczająco rozbudowane, zwłaszcza na obszarach wiejskich, a nieoczyszczone ścieki są znaczącym źródłem zanieczyszczeń środowiska, w tym wód, zarówno powierzchniowych jak i podziemnych. Problem zanieczyszczeń wód pogłębia brak kanalizacji w gminach Kiełczygłów i Nowa Brzeźnica. W gminach Działoszyn oraz Kleszczów odnotowuje się znaczne ilości odprowadzanych ścieków przemysłowych, odpowiednio 4717 oraz 3349 dam3 rocznie przy średniej dla gmin ONE na poziomie 285 dam3 rocznie. W zakresie działań oszczędzania wody na terenie Kopalni „Bełchatów” prowadzony jest odzysk wód pompowanych przez studnie odwodnienia wgłębnego. W celu ograniczenia zużycia wody i ilości odprowadzanych ścieków, wody technologiczne są wykorzystywane ponownie do odżużlania i uzupełniania strat w obiegu hydroodpopielania w zamkniętych obiegach wewnętrznych i nie są odprowadzane do wód.

Jaka przyszłość?

Deficyt wody i związane z nim zjawisko suszy nasilają się w związku ze zmianami klimatu. Prowadzą także do zwiększenia częstotliwości ekstremalnych zjawisk pogodowych. Oszczędzanie i retencja wody wymaga wzmożonych działań. Chodzi tu m.in. o rozwój naturalnych form zatrzymywania wody, w tym ochronę i rehabilitację strumieni, rzek, stawów i mokradeł, a także o redukcję powierzchni nieprzepuszczalnych. Łączenie terenów zieleni z terenami retencji wód opadowych (błękitno‑zielona infrastruktura) zmniejsza skutki deszczy nawalnych i ryzyko powodzi błyskawicznych, pozwalając wykorzystywać zgromadzoną wodę do łagodzenia suszy i wysokich temperatur. Działania w tym zakresie należy podejmować przy aktywnym włączeniu mieszkańców i potraktowaniu ich jako ważnych aktorów nowocześnie pojmowanej retencji. Niezbędne jest nowe podejście do infrastruktury technicznej, która powinna być modernizowana i rozwijana z założeniem dostosowania procesu jej projektowania, konstrukcji i eksploatacji do zmieniających się warunków klimatycznych. Ponadto zasoby wód podziemnych powinny być traktowane jako zasoby strategiczne. Oznacza to, że powinny być przede wszystkim zabezpieczane na potrzeby zaopatrzenia w wodę ludności oraz dla gałęzi gospodarki wymagających wody wysokiej jakości. Niezbędne jest ponadto zamykanie obiegów wody. W szczególności w przemyśle, w tym w energetyce istnieją duże możliwości i wykorzystania tzw. wody technologicznej. Prognozy sytuacji wodnej w ONE nie są dobre.

W 2025 roku wielkość leja depresyjnego ma osiągnąć zasięg ok. 390 km2. Według prognoz w przypadku podjęcia prac rekultywacyjnych w kierunku wodnym w odkrywce „Bełchatów”, zbiornik wodny zostałby zalany w 2062 roku. Z kolei proces odbudowy stosunków wodnych nastąpi nie wcześniej niż w 2080, a nawet 2090 roku . Obecnie Polska magazynuje wodę w zbiornikach retencyjnych na poziomie ok. 4 mld m3, co stanowi tylko ok. 6,5% objętości średniorocznego odpływu rzecznego. Tymczasem warunki fizyczne i geograficzne Polski stwarzają możliwości retencjonowania na poziomie ok. 15%. Systemowej poprawy upatruje się w związku z realizacją działań w ramach ‘Programu Rozwoju Retencji na lata 2021-2027 z perspektywą do roku 2030’. Zakłada on budowę zbiorników, które pozwolą na zwiększenie o ponad połowę ilość magazynowanej obecnie wody. Ponadto w ramach działań programu STOP SUSZY! Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie uruchomiło program kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych, który wykorzystuje tzw. retencję korytową. Program zakłada poprawę zdolności retencyjnych rzek, kanałów oraz obiektów melioracyjnych, przy użyciu jazów, przepusto-zastawek i innych urządzeń.